Где, когда и как родился мугам - Тариел Азертюрк

15. U Şulqi marsu (mərsü – paytaxtı) səpir şu uşşak ləlü.

16. İnə annı (anla), Ciqqurr At şüadı.

17. L`aba (şənliyə) riiş (yara) illikmə (ilişdirmə, vurma).

18. Eli təməənnayla (arzu-diləklə) bürü.

19. Yaşa Ur-Nammu, Şulgi marsu (mərsü – paytaxtı)!

20. İpucu (sonda, nəhayətdə) Ciqqur At [saa] şüadı.

21. Kimə la (kədər) bürüimmə (bürüyübsə),

22. İnə küüpriü[nlə] çək u ağuri (ağruyi – kədəri, dərdi-qəmi).

23. Bata ağ su, aç, batma[sın],

24. Ana Sinbel ilanimez (elan edəmməz).

25. Səə Same (Əlahəzərat), eyi (iyi, xeyirxah) Ərşətim (Ərşi-Əlam, Allahın Təxti) dem (deyirəm)!!

DEDİYİMİZ CIQQUR AT MƏBƏDİNDƏN TAPILMIŞ MİXİ YAZILI SİLİNDR (AŞAĞIDA) – MƏBƏDİN QƏBALƏSİ SAYILDIĞI KİMİ, ULU MUĞAMIN DA DAŞ QƏBALƏSİ, DAŞ YAZILI YAŞ KAĞIZI KİMİ RƏSMİ QƏBUL EDİLƏ BİLƏR, EDİLMƏLİDİR. ÜSTÜNDƏKİ 25 SƏTİRLİK BİRİNCİ “FƏSİL” YAZILARINDA 4 DƏFƏ UŞŞAQA MÜRACİƏT EDİLİR. ONA GÖRƏ BU SİLİNDR ÖZÜNÜN MİXİ YAZISI İLƏ BAKIDAKIMUĞAM MƏBƏDİNİN ƏN GÖRÜMLÜ YERİNDƏN ƏN BÖYÜK TARİXİ TALİSMAN KİMİ ASILMALIDIR. BAX BELƏ:

U və SHAK hecalarının qazıldığı silindr, şübhəsiz indi UŞŞAK kimi tələffüz etdiyimiz muğamdan danışır

Silindrin verdiyi informasiyadan iki vacib detala xüsusi diqqət yetirmək tələb olunur:

1. Muğamın bu növünün 6 min il öncə əsası qoyulmuş Cıqqır At`dan da qabaq varlığına;

2. Kütləvi dualar zamanı Allahla münasibətə girdikdə məbəddə uşşaqdan istifadə olunduğuna. Əgər belə olmasaydı, məhdud səthli silindrdə uşşaqa bu qədər çoxsaylı müraciətə də ehtiyac qalmazdı.

İLK MUĞAM MƏBƏDİ – MƏBƏD+SİLİNDR+UŞŞAQ ÜÇLÜYÜ

Bu günkü Cıqqır At məbədi Bakıda. O “Beynəlxalq Muğam mərkəzi” yox, elə öz qədim adıyla da “Beynəlxalq Muğam məbədi” adlandırılmalıdır.

II. ANTIK DÖVRDƏ MUĞAMIN VARLIĞINI

TƏSDİQ EDƏN MİXİ YAZILI ƏLAVƏ DƏLİLLƏR

Yaşadığı dövrü 6500 il bundan öncə hesab edilən Azərbaycanın şair, riyaziyyatçı, astronom və filosofu Enlil İsmə Dağan`ın yenidən açılmış üç şeri qəzəldir. Muğamat yox idisə, qəzəl janrı niyə yaranırdı? İsmə qəzəlləri əsasən, cütcü və ya xışçı, əkinçi əməyinə, bahara və təbiətlə insan münasibətlərinə həsr edilib. Və bu qəzəllər gələcək xanəndələrə tədris olunmalı, öyrədilməli və münasib muğamlar üstündə onların ifası təmin edilməlidir. Azərbaycan ədəbiyyatının 6 min illik sinnini təsdiq edən bu qəzəlləri təşviq etmək, xalqa tanıtmaq borcumuzdur. Bizim xanəndələrin təkcə elə gözəlin sürahi boyunu tərifləyən şeriləri əzbərləyib deklamasiya etməklə öz işlərini bitmiş hesab etmyə haqqları yoxdur. Bu xalqın ən yağlı tikəsini yeyənlər, bir neçə saata bir neçə min qazananlar, özlərində həm də cavabdehlik hiss etməlidirlər. Bu xalqın yaratdığı incilərini ona çatdırmalıdırlar. Enlil İsmə qəzəlləri tarixin min illərlə sintez etdiyi ən qiymətli kristal dəyərinə malik əsərlərdir. Ən böyük poeziya nümunələridir.

II.1. QƏZƏL MUĞAM ÜÇÜN YAZILIRDI [10]

Qəzəl 1

2. Höllə calaq (cəld), qəəm [ü]züb eeş, cütcüm uraaş (uğraş-döyüş-qan-tərə bat),

3. Nam, gurracu şüum bal e! Nə cicuşim? Ə nə itammu?

(Bu ki, şərəfdir fırfıra tək coşum, fırlanım! Niyə coşum (soruşursan?)

Ə bəs nə yeyək (nə ilə qidalanaq)?

4. Say cütdəyəm!

5. Aya, Enlil İsmə Dağan, nə nam (necə də şərəfdi) sıpa qal,

amma munes umma (mərhəmət umma) ulsan hə[l]ak e…

Xışçı gəlsə, cü[t]də biyim!

6…Enmə gəl, zü[l]mə a diri, qanı, namsu qul[u] ul (ol),

7.. Diri, qazuan (qazubane-qəzəblə), gəl surağın, [kim] söytü qanumuzu?

8.. Sə[n] su, ud ara kaş e, gəl ləz (izlə) uni, ginə şuxam,

9.. Du gə, du gə, du gə ey, [mən] azuni nükur udam (Mən ən azı bəzəkli udam)!

Qəzəl 2

2. Su endümü ki, ağaşa, car а meşə muniba,

(Bahar yağışları başladımı ki, meşə tamtəraqla car çəkə onu),

3. Nam, Enlil, an ki, munes umdumu, qış kimti zü yum?

(Bu şərəfdir Enlil, an ki, qış mərhəmət umandımı ki, adamın kimliyini soruşsun?)

4. Ki, ay uğmini dağal, ür[yan] adam, məskənmü, əgər qar? ,

(Sən ey köşə tənbəli, heç üryan adama da qardan məskən olar?)

5. [Bil ki], qalaça sığanu edər təşbi ta imta abad

(Bil ki, qalaçaya sığınmaq adamı qızdırıb abad edər).

6. Nə ibru, sə[n] kü, baş ud ul biçar duus aşa bidab,

(Nə eybi, kaş sən baş od ol, qızdır biçar dostun aşıb tabsız qalanda),

7. İsmə Dağandumu Enlillə sağkeşdə baminiku?

(İsmə Dağandumu ki, Enlillə səhər şəbnəmini yarı bölür?)

8. Uru ki, nitekim, gə cuşa, igi [iy tək] nimşi qal!

(Nəyin varsa ver, elə dediym kimi, cuşə gəlib iy təki fırlanan qal (durmadan işlə)!

Qəzəl 3

1. Aya Enlil, kürdür, an ki, şax e, pad aça

(Aya Enlil, bu ki, ilacdır, budaq almaz təki çiçək aça),

2. Əbcu əkir ki, ağacu şum uranda bara mahcu (və ya dərə məhsul).

(Ağsaqqal əkir ki, ağacı, şum zamanı məqsədə bara – çata – məhsul dərə).

3. Şum uri eşcə, mən bir kal-kal alam, şuluxçi bir maham,

(Şum yumrularına hamar çəkəndə, mən bir kal-kal alam, şuluxçu bir məxluqam),

4. Əkürsə bir qələm ki, adam, nika (havayı) gedib bəyəm?

5. İsmə Dağan, qış xurməsi bəzi xarabsa, say e, say cütdəyəm.

6. Enlil İsmə Dağan, tum u ki, ağaca nəmlük ala,

7. Ana-bala təkin bir hara süd.

(Ana balanı isti südü ilə qidalandıran təki, toxum da ağacı yerdəki nəm rişə ilə qidalandırır).

8. Xışçı gəlsə, cütdə biyim.

Hər şeydən əvvəl onu qeyd edək ki, MUSİQİ sözünün özü “şumerlərdən” (qədim türklərdən) alınmadır. Halbuki dünya ensiklopediyaları təsdiq edir ki, söz öz kökünü yunan dilindəki μουσική мosike-dən alır. Haqlıdırlar. Şərtsiz, bütün Avropa dilləri minlərlə məişət sözlərini və əsasən elmin bütün sahələrinin, xüsusilə, tibb və musiqi terminlərinin çoxunu latın, yunan dillərindən alıblar. Avropalılardan Şərqə, xüsusən “şumerlərə” coğrafi məkanca tarixən ən yaxınları da elə məhz yunanlar olublar. Türk mənşəli etruskların isə latınlılarla bir dövlətdə yaşadıqlarını, bu günkü italyanlıların çoxunun kökündə durduqları faktı çox gizli mətləblərdən xəbər verir. Ona görə də avropalıların musiqi terminini yunanlardan aldıqları fikri həyatı reallığın əksidir. Bununla belə, mixi yazıların yeni oxunuşu bizə daha dərin köklü mətləblərdən danışır.

Digər ulu yazarımız Şəmsi Ədəd Abi ərəbin onun Türükkü (Türk) adlandırdığı millətinin başına gətirdiyi fəlakətdən qəzəblənərək, ona üz vermiş faciəni bir anlığa unutmaq üçün musiqiyə və bir cam şəraba müraciət edir:

Çal müziim, rah caam (bir cam şərab), al qəm!..

Samma hurrayam (horrayam, sıyığam)!

Bu kitabın elmi redaktoru prof. Rafik İmrani bu cür tərcüməmə irad turur. O qeyd edir ki, burada Rah şərab kimi işlənməyib. Rah muğamlarımızdan, Cam isə qədim müsiqi alətlərindən birinin adıdır. Əgər qəmi götürmək üçün şərq, xüsusilə Azərbaycan şairlərinin daima şəraba müraciət ənənələrini bir kənara qoysaq, bu versiya da çox mümkündür. Belə olduqda, biz həm mixi yazılarda aşkar olunan muğamlarımıza, həm də musiqi alətlərimizə birini də əlavə edə bilərik: Rah – muğamı və Cam – musiqi aləti.

O zaman sətir belə tərcümə edilməlidir:

Çal müziyim, ey Cam Rah çalıb da, qəmləri al!.. Tamamilə mümkündür.

Digər antik qadın yazarımız Бikə gil yazılı poemasında deyir:

Çıkaru restü, Tan hakkısı (Nə çıxarı, nə qalığı oldusa-hamısı açılan Dan haqqı)

Ana Mahur rəqsi aradı, (Dana (Erə) Mahur rəqsi sifariş verdi),

Haş Huri aradı, (Haş – qalmaqal, huri – azadlıq),

Müzik kannı! (Qanı musiqidən yoğrulmuş)

II.2. TARVARDISA, MUĞAMVARDI, UD, SAZ, ZIL, CAMVARDISA, MUĞAMOXUNURDU

Yenidən tərcümə olunmuş mixi yazılı mətnlərində mahur və uşşaq muğamlarının adlarına rast gəldiyimizdən, Azərbaycan ictimai fikrində mövcud olan “Muğamın ərəb və ya fars musiqisi növünə aid edilib, onlardan iqtibas edilməsi” və yaxud onun “islamın (azanın) məhsulu olması” fikrinin də yanlış söylənildiyini cəsarətlə təsdiq edə bilərik. Bir həqiqəti qeyd edək ki, yuxarıda dediyimiz kimi, Cıqqur At məbədinin adı belə öz-özlüyündə muğamatın mənşəini təyin və təmin edir.

Yazılı dəlillərə əsaslanaraq demək olar ki, bu məbədlərdə göylərə və yaxud Nəbü Naidə, Rəbbə, Ilaya, Bariya, Allaha dua edən qədim dövr insanı öz duasını ucadan, məqamla və xüsusi avazla ifa edirdi – tarın, udun, sazın, zilin, camın müşaiyəti ilə. Bu mənada məqam sözünün ərəbə məxsusluğu ideyası da puçdur. Musiqi janrının yaradıcısı ulu nəsildirsə, yaratdığı əsərin adını o hələ dünyaya gəlməmiş özgədən necə ala bilərdi? Elmi ədəbiyyatın təsdiqinə görə ərəbin yaşı beş min ildir. Muğam isə yeddi min il öncə yaranmış təbiət möcüzəsidir. Məbəddə məqamla dua oxumalar uşşaq, mahur, rast, dağuna, demüzi, rah muğamlarının ifası ilə baş verirdi. Və muğam termininin məqam sözündən yarandığını deyənlər, çox yəqin ki, həqiqəti söyləyirlər. Bəlkə ona görə də, bütün dinlərdə allaha duanın aramla səslənməsində uluların öz allahlarına məqamla – muğamla müraciətləri durur. Allah “melcesindən” (ocağından) sonsuz göylərə bu yolla üztutma sonralar şərqdə yaranan bir sıra dinlərə də sirayət edirdi. Yəhudi, xüsusilə, ərəb ölkələrində yaşayan yəhudilərin sinaqoqlarda Allaha duaları, müsəlman məscid və camelərində imam, molla və ya azançının muğam avazıyla hündürdən Allaha sonsuz müraciətləri, xristian kilsələrində orqanla müşayiət olunan azman xorların varlığı, ulularımızın Cıqqur At məbədində həyata keçirdikləri həm kütləvi sitayişlərin, həm də bayram şənliklərinin azman tarixi əks-sədalarıdır.

Yəhudilər də lap bizim kimi, ərəblər kimi muğam oxuyurlar yəhudi makamı adı altında. Tarın, kamanın, tütəyin müşayiəti ilə. Tamamilə Azərbaycan muğamının rəngı üstündə çalınan deyək ki, elə şur adlandırdıqları muğam müəyyən mənada ərəb fəsiləsində səslənsə də, kök eynidir. Cıqqır At məbədinə Babildəki yəhudilər də gəlirdilər və öz vətənlərinə döndükdə yeni ölkədə eşidib sevdikləri musiqi ərməğanı ilə öz dinləyicilərini məftun edirdilər. İndi də yəhudi sinaqoqlarında Eloximə dualar makamlar üstündə səsləndirilir.

Şahidi olduq ki, məbəddəki silindri ən qədim yazılı mənbə kimi qəbul etsək də, o, muğam barədəki informasiyası ilə yeganə tarixi yazılı şahid deyil. Ulu əcdadlarımızın sonrakı, yaxud məbəddən öncəki yaradıcılıqlarındada musiqi alətlərimizin adlarına tez-tez rast gəlirik. Fikir verdinizsə, yuxarıda yaradıcılığı barəsində söhbət açdığımız Enlil İsmə Dağan qəzəllərinin birndə deyir:

Du gə, du gə, du gə ey, mən azuni nükur udam!

Yəni, Du gə, şahidi ol ki, mən ən azı naxışlı (sədəfli) udam!

Filosof şair və astronomun bu cür etirafı, müəyyən mənada tələbəlik illərində Bakının “Dağlı məhəlləsi”ndə rəssam qardaşım Fəxrəddinlə kirayənişin yaşadığım illəri xatırlatdı mənə. Oranın yerli “dağlı” əhalisi içərisində salam verdiyin şəxsdən soruşanda, məs., “Necəsiniz, Əzizə Xanım?” böyük qətiyyətlə verdiyi “Dəf kimi!” cavabı bizi təəccübləndirməyə bilməzdi. Özünü saz olan və dinləyicilərini sevindirən musiqi alətinə bənzətmək xasiyyəti, göründüyü kimi, yazılı tariximizin u başında da adət olub.

Bir parçasını tərcümə edə bildiyimiz və kontekstindən “Anasının ölümünə” yazıldığı bəlli olan Ağıda (Elegiya) Enlil İsmə belə bir arzuyla taleyə, fələyə müraciət edir:

İkrip ili uturub a tarı inə şəptiyə

(Əqrəb ili a (Ana) oturub tarını kaş bir də kökləyəydi!..).

Babilandan qaldırılmış və Britaniya muzeyində saxlanılan yuxarıdakı terrakot lövhəni tədqiq edən avropalı müəllifi musiqi alətini “Uzunqollu lut” adlandırır. Səhv göz qabağındadır. Gəlin, hörmətli antik tarzənimizin sinəsindən qədim tarı bir anlığa alaq. Və yanına Avropa musiqi aləti olub çox-çox sonralar, elə Avropa mütəxəssislərinin yazdıqlarına görə qədim uddan yaranmış lutu qoyaq. Müqayisə üçün. Tar niyə lut olmalıdır ki?..

Qədim tar və bugünkü lut

“Tar ifaçısı şuşalı Sadıqcandan qabaq tarı da kamança kimi dizə dirəyib çaldıqları halda, Sadıqcan aləti sinəsinə söykəyərək çalmağa başlamışdı” ideyası mövcuddur Azərbaycan ədəbiyyatında. Mümkündür. Min illərlə farslarla eyni dövlət tərkibndə olmuş azərbaycanlılar, min ilə yaxın da şahlıq taxtında otursalar da, öz tolerant, daha doğrusu, özgəyə meyl etmə təbiətləri ilə çox halda onların bəzi ənənələrinə sadiq qalıblar. Ancaq gördüyünüz kimi, türk kökdə tarı sinəsi üstə çalırdı.

İndi zurnaya da yiyə duranlar və bu aləti “onlardan aldığımızı” iddia edib bizi burunnayanlar, pərt etmək istəyənlər də çoxdur. Amma səkkiz min il (!) öncəki piktoqramda (şəkil yazıda) ona (çərçivədə, sağda böyüdülmüş formada) və ondan törəmiş mixi yazı işarələrinə rast gəlinirsə və onlardan əsası azərbaycanca (zil, solda böyüdülmüş forması) səslənir və deşifrə edilirsə, onu bizim əlimizdən heç kəs ala bilməz: