Где, когда и как родился мугам - Тариел Азертюрк

Тариел Азертюрк

Где, когда и как родился мугам?

Tariyel Azərtürk

HANKI MƏKANDAN, HANKI ZAMANDAN BAŞLANIR MUĞAM?

http://superizdatelstvo.ru

Все права защищены. Никакая часть данной книги не может быть воспроизведена в какой бы то ни было форме без письменного разрешения правообладателя.

© Тариел Азертюрк, 2017

© СУПЕР Издательство, 2017

Elmi redaktorları

Rafiq İmrani, Sənətşünaslıq doktoru, professor Kars Kafkaz Universitesi Devlet Konservatuarı kafedra müdiri, Türkiyə

Azər Abdulla (Azər Abdulla oğlu Əhmədov), Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Jurnalistlər İttifaqının üzvü, “Oğuz eli” qəzetinin və “Yazıçı” xüsusi buraxılışının redaktoru, Azərbaycan

Научные редакторы:

Рафик Имрани, доктор искусствоведения, профессор зав. кафедрой Карсского Кавказского Университета, Турция;

Азер Абдулла (Азер Абдулла оглу Ахмедов), член Союзов Писателей и Журналистов Азербайджана, доктор философии по филологии, редактор газеты «Огуз эли» и спецвыпуска «Язычы,» Баку, Азербайджан.

Orta, Orta İxtisas məktəbləri, Kollec və Musiqi Akademiyasının müəllim, tələbə və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur.

Книга предназначена для старшеклассников средних музыкальных школ, студентов и педагогов музыкальных колледжей, а также для студентов, доцентов и профессоров музыкальных академий, где преподаются секреты мугамов. Она представляет интерес и для широкого круга читателей.

Kitab Asəf Zeynallı adına Azərbaycan Musiqi Kollecinin muğam və nitq mədəniyyəti üzrə müəllimi dostum və həmyerlim Məhərrəm Həsənəli oğlu Dövlətovun mövzuya göstərdiyi xüsusi marağı, titrək hissləri və xahişi əsasında tərtib edilib.

Книга составлена по просьбе моего друга, педагога по мугаму и культуре речи Бакинского Музыкального колледжа им. Асафа, Зейналлы Магеррама Гасанали оглу Девлатова, который с большим трепетом относится к мугаму, изучает и передает новым поколениям секреты древней музыки и проявляет особый интерес к его истории.

Kitab yazılıb: 2010–2016, Sietl, ABŞ.

Книга написана – 2010–2016 гг., Сиэтл, США.

GİRİŞ

Kitab müəllifin işləyib hazırladığı semantik modelləşdirmə metodu ilə transliterasiya olunmuş mixi yazılı mətnlərin türk dilinin (əsasən Azərbaycan türkcəsinin) qanunları əsasında oxuduğu və ilk dəfə rast gəldiyi muğam barədəki elmi dəlillər əsasında tərtib olunub. Qədim mətnlərdə uşşaq, rast, mahur, dağuna (müasir heyratı) və demüz (indiki segah) muğamlarının adlarına rast gəlinir. Qədim müəlliflər əsərlərində Azərbaycanın simli musiqi alətlərindən uda, tara, saza, cama və nəfəsli alət zilə (zurnaya) tez-tez müraciət edirlər. Sonuncu alət hətta yarandığı 8 min il qabaq hesab edilən şəkil yazı sistemində zil adı ilə də piktoqram işarə kimi peyda olur. Yaşadığı dövr eramzıdan əvvəl 4-cü-5-ci minillik hesab edilən Babilistan şair və astronomu Enlil İsmə Dağanın öz adı ilə birgə yadigar qoyduğu üç şeiri sübut edir ki, onlar qəzəl janrındadırlar və qəzəl də, yalnız muğama xidmət üçün yaradılırdı, bu gün də məhz bu məqsədlə yaradılır.

Bütün bunlar muğam ifaçılığının ən vacib atributlarından sayılır. Aşkar edilənlər müəllifə əsas verir ki, Azərbaycan ictimai fikrində indiyə qədər dominantlıq edən – guya muğam orta əsrlərin məhsulu olub, islamdan, ərəbdən, farsdan, əfqandan iqtibasdır – yanlış fikirləri rədd edib, muğamın və bütün sadalanan ona xidmət elementlərinin öz kökləri ilə tarixöncəki dövrə gedib çıxdığını əminliklə vurğulasın. Çoxlu təkzibolunmaz dəlillərlə sübut edilir ki, onların yaradıcısı da, digərlərinə ötürücüsü də türkün əcdadıdır. Muğamın da və adları çəkilən musiqi alətlərinin də kimdənsə iqtibasından söhbət gedə bilməz. Onların ilkin sahibi türkdür. Belə ki, indiki İraqda qalıqları qalan Allah “melçesi” (ocağı) Ziqquratdan (Cıqqur at) tapılmış gil yazılı daş qəbalə türk dilindədir və orada uşşaq muğamının adına dörd dəfə rast gəlinir. Bütün bunlar müəllifə ilk dəfə muğamın şəcərə ağacını da, onun mərkəzdənqaçma (“Şumerdən” “sapma”) fizika qanunu əsasında dünyaya yayılma xəritəsini də tərtib etməyə imkan verir.

Lap son dövrlərdə oxuduğu lyapis-lazuri lövhəsinə həkk edilmiş dörd adam fiquruna və mixi yazıların məzmununa söykənən müəllifə əski Babildə, Ete elində və Turanda uluların Muğam Akademiyasına malik olduqlarından və orada gənc mütəxəssis vokalistlərə muğamı tədris etdiklərindən geniş söhbət açmağa imkan verir. Lövhədəki motivasiya müəlliməsinin əlindən tutaraq, ali savadlı muğam ustasının yanına gətirdiyi gənc tələbə qızın və anun anasının fiqurları qədim dinamik muğam ustalarının emosiyalarını bütün çalarları ilə özündə əks etdirir. Müəllimə ustaddan qızı dinləyib, ana məsləhətlər verməsini xahiş edir. İlk dəfə oxucu üç Azərbaycan muğam ifaçısının şəkli ilə tanış olmaqla yanaşı, Ustadın öz dilindən enən iki Azərbaycan muğamının (Dağuna və Demüz) əski adlarını da, onlara xas xüsusiyyətləri də məhz bu lövhədən öyrənəcək. Muğamlar barədəki xarakterik çalarlar çox qisa olsa da, 4200 illik tarixin qatlarını yara biliblər.

Kitabın növbəti fəsilləri ayrı-ayrı muğam növlərinin doğulma səbəblərinə, yarandıqları təbiət hadisələrinə və cəmiyyət gerçəkliklərinə həsr edilib. Müəyyən olunub ki, adları indiyə qədər ərəbcə, farsca açılmalarına səy göstərildiyindən mənşəəcə bizə yadlaşdırılan muğamlar barədəki məlumatlar uydurmadan başqa bir şey deyil. U yalanlar öz növbəsində bu unikal, zəngin musiqi dünyasını nonsensliyə sürükləyib. Muğamlarımızın çoxunun adları əslində təmiz türkcədir və buna diqqət yetirməmək çoxlu yanlışılıqlara gətirib çıxarıb. Bu adlardan yola çıxaraq, onlar barədə həyati gerçəklikəri açmaq mümükündür. Məs., simayi şəms (Günəşin siması (üzü) və ya səthi) əcdadların allah sandıqları Günəş səthində baş verən qasırğalardan; mahur və ya mahur-hindi muğamı ulularımızın digər allahları Mərdukun göylərdə törətdiyi bərqvurma, gurultu, səma çaxnaşmaları və yağış və dolu yağdırmalarından; Dağuna (heyratı) yenə də zəlzələ allahı Mərdukun yerdə həyata keçirdiyi od püskürmələrindən törəyiblər. Ona görə də müəllif onları bir salxımın zingirtələri tək bir sapdan asaraq, yaratdığı qrupu həm də “Mərduk muğamları” adlandırır.

Bayatı janrında yazılmış muğamları digər bir salxımdan asan müəllif, onların kökünün 3000 il öncə türkün Ete eli ölkəsində taxta oturmuş, ulu sərkərdə, mümkün ki, şair və bəstəkar, adı mixi yazılardan enən Ulu Xan Bayat Çapan dövründən gəldiyini əldə etdiyi yazılı dəlillərlə sübut etməyə çalışır. Qeyd olunur ki, şahanə səslənən bayat muğamlarının yaradıcıları türk dünyasının yarısını təşkil edən qüdrətli oğuz xalqlarının ulu babaları Oğuz Xanın da əcdadı olmuş Ulu Xan Bayat Çapan və ondan törəmiş və zaman-zaman şərqə yayılmış bayatlar nəslinin mənən zadəgan övladları olmalıydılar. Bu cür alicənab, sanballı əsərləri özlərinə himn kimi yazanlar nə ərəb, nə fars, nə əfqan deyil, məhz Bayatın öz doğma türk törəmələridir. Ona görə də müəllif bu tip muğamları “Bayatı Muğamları” ilə bərabər, həm də “Ulu Xan Bayat Çapan muğamları” adlandırmağı da təklif edir.

Onlar da bəy, xan, əlahəzarat, şah, imperator mənasını verən və sanballılığı ilə şərəflənən Hümayun muğamı kimi xana, şaha, taxt-tac sahibinə yaraşan muğamlar olub, harada yaşamalarından asılı olmayaraq, həmişə şah, xan, lider, sərkərdə, şair olmuş ulu Bayat nəsillərinin himni kimi dünyaya gəliblər.

Digər qrup muğamlar dəstinə, yəni demüz (dem-göz yaşı və üz-üzən) muğamlarına sonradan verilmiş fars mənşəli sayılan segah adı ilə yanaşı, onların qədim türk adlarının da bərpası kitabda bol olan sxemlərdən birində öz əksini tapıb.

Kitab başdan ayağa hələ indiyə qədər heç kəsin muğamlar barədə eşitmədikləri mətləblərlə zəngin olduğundan çox bədgümanlar üçün mübahisə mənbəyi olsa da, praqmatikdir, perspektivlidir, həddən ziyada maraqlıdır.

Введение

Книга составлена на основе данных о мугаме, впервые полученных из клинописных текстов, прочитанных по законам грамматики древне-тюркского языка. Конструирование десятков транслитерированных текстов методом семантического моделирования позволило автору выяснить, что в древних надписях встречаются названия пяти мугамов. Это мугамы ушшаг, раст, махур, дагуна (совр. хейраты), демуз (совр. сегьях). Древние авторы в своих творчествах неоднократно обращаются к азербайджанским струнным инструментам, таким как уд, тар, саз, джам, – и духовному инструменту зил (зурна).

Обнаружены и переведены на современный язык три газели античного поэта Энлиля Исмы Даган, который, по историческим данным, жил и творил 6500 лет тому назад в Вавилонии.

Как известно, все вышеперечисленное – есть главные атрибуты исполнения любых видов мугамов. Все это позволило автору, вопреки утверждениям многих специалистов о том, что мугам является продуктом Средних веков, выдвинуть весьма объективную идею о более древнем происхождении как самого мугама, так и его перечисленных атрибутов. Они своими корнями уходят вглубь веков. Так, в стенах главного Божьего дома, называемого Зиггурат, руины которого находятся в Ираке, найдена призма с клинописью, где четырежды упоминается мугам ушшаг.

На основе новых данных автором впервые составлены как генеалогическое древо мугама, так и карта распространения его по всему Востоку. Полностью установлена метафизическая природа мугама.

На одной из табличек из ляпис-лазури выгравированы фигуры древнего мугаматиста – педагога, к которому обращается учительница студентки-вокалистки с просьбой, чтобы тот послушал ее и дал свои советы. В тексте по краям таблички отражены советы педагога, где встречаются древние, никому не известные доселе названия двух мугамов: дагуна (хейраты) и демуз (сегьях). Автор приходит к выводу, что более четырех тысяч лет назад наши древние предки учили своих детей секретам мугамов на академическом уровне.

Следующие главы книги посвящены источникам создания отдельных мугамов. Так, приведя прекрасные примеры из клинописи и из звучания самих мугамов, автор приходит к следующим логическим выводам: Симаи Шамс (солнечная поверхность) отражает штормы, происходящие на Солнце; Махур-Хинди – или, как его называет автор, Мугам Мардука – бога молнии, грома и вулканических извержений, – полностью состоит из этих же событий природы. Мугам Баяты Гаджар и другие более пяти видов Баяты мугамов, называемыми автором еще «Мугамы Хана Баяты Чапана» (в честь предводителя племени Баят), берут свое начало из элитного тюркского племени Баят. Первые сведения о Хане Баята Чапане – как о лидере страны, так и о знаменитом полководце – и о его известном роде Баят, исходят из клинописи. Как показывает история, этот аристократический род дал миру Огузов (анатолийские и азербайджанские тюрки, туркмены Ирака, Сирии, Азербайджана, Средней Азии, Гагаузы), шахскую династию Персии и Азербайджана Гаджаров, много известных государственных деятелей, ханов, полководцев, знаменитых поэтов. Все виды Баяты мугамов созданы представителями этого племени, распространившимися от Трои и Киликии (древний Туран-Tиррен по Геродоту и Страбону) до Монголии. И каждое племя создало свой гимн, назвав его в честь местности, где оно жило и руководило.