Тартак (на белорусском языке) - Иван Пташников

- Холадна. Накрыйце... - прасiла Таня.

- Цярпi, дачка. Сагрэешся, зараз паедзем... - усё супакойвала яе Наста.

Панок тады выпусцiў з рук цуглi, за якiя трымаў кабылу, i падышоў да калёс. Доўга не мог узяць Таню пад пахi, пакуль не памагла Наста. Падумаў, што ў Танi, мусiць, пал - гарачая галава. Узяўшы пад пахi, ён падцягнуў Таню яшчэ вышэй на мяхi. Хацеў быў паправiць на галаве касу: каса расплялася i чаплялася за рукi. Пасля, нiчога не кажучы Насце, падняў на калёсах у перадку верхнi мех i, намацаўшы адной рукой завязку, тузануў за хвасты. На ляжэйку, на мяхi i яму, Панку, на грудзi хлынула жыта, пырскаючы ў вочы. Ён пачуў, як яно пасыпалася на зямлю - на ногi. Убачыў, як павярнула галаву кабыла - пачула зярняты.

Парожнi мех ён узяў у дзве рукi за рагi i страсануў аж два разы, выбiваючы ад пылу. Тады асцярожна накрыў Таню па самую шыю - мех быў даўгi i шырокi.

Пайшла раптам сама Танiна кабыла - ён, мусiць, няўмысля крануў за лейцы. Наперадзе, куды яны ехалi, зайшоўся кулямёт, моцна, на ўвесь лес. Пайшло рэха - аж разлягалася зямля. Панок павярнуў у той бок галаву - на неба над лесам ускочылi дзве ракеты. Белыя i халодныя, яны доўга стаялi на адным месцы, пакуль адразу не патухлi.

- Каб хоць хвiлiну пабыло спакойна... - пачуў ён, як да яго загаварыла Наста, i ўбачыў, што яна зноў iдзе побач з iм. Падумаў, што да сваiх калёс яна цяпер не пойдзе, будзе з дзяцьмi.

- I я з табой пакратаюся... Весялей... - сказаў ён. - I не вер ты нiкому. Будзем жыць... Дзяўчыне толькi цяжка. Трэба ж было...

Уперадзе яшчэ раз замiтусiлася ад агню неба. Недзе зусiм блiзка.

На дарозе зноў заiрзаў Буланчык.

9

Янук ляжаў нiц на мяхах ад самага Завiшына i глядзеў уперад на дарогу.

Балелi ногi i плечы, аж калола ў лапаткi, i ён думаў, што зусiм саслаб i цяпер пасля ракi не злезе з воза да самага Краснага.

Даўно ўжо зайшло сонца за ракой ля Завiшына - за лес. Там, дзе было Людвiнова, угары стаяў слуп рудога дыму, чарнеючы i распаўзаючыся па небе, што хмара ад ветру.

За ракой над полем вiсела сiвая, як попел, смуга i дрыжала, мусiць, што яго, Янука, падкiдала на калёсах. Смуга паднялася з перасохлай за дзень зямлi i будзе вiсець, пакуль не сцямнее. Тады яна запахне мокрым балотам ад ракi i ападзе з расой на зямлю.

Янук падумаў, што ўсюды, мусiць, стала цiха...

У такую пару вечарам, як заходзiць сонца, летам часта цiха. I калi з цямном едзеш з Карчаватак на ферму, здаецца, вымерла ўсё на свеце...

У вёсцы з комiнаў iдзе дым, i за ракой на Выганчыку ляжыць туман. Там, дзе заходзiць сонца, над лесам, чырванее неба, што агонь. Янук любiў слухаць тады, як у лесе стукаюць па карэннi калёсы i далёка iдзе рэха...

Пасля, як ён заснуў вясной на прызбе, калi яшчэ ляжаў снег, ён пачуў, што ўсюды стала цiха: i ў хаце, i ў вёсцы, i ў Карчаватках на полi...

У яго тады быў ужо сын, Пiлiп; цяпер у яго ўжо ёсць унук, Колечка.

Ён, Янук, чуў пасля толькi, калi грымеў гром i гудзеў на ферме трактар. Бывала, яму здавалася, што ён чуе, як стукае пад рукамi тапор, калi сек дровы, i бразгае клямка, калi зачыняў, грукаючы, цяжкiя дзверы ў сенцах...

Але ён не чуў стуку, калi тапор быў у чужых руках i хто чужы прыходзiў на двор браць ваду са студнi i ляпаў пад дзвярыма клямкай... Тады ён здагадаўся, што помнiць толькi, як стукае пад рукамi тапор i бразгае клямка...

Ён чуў яшчэ, калi блiзка стралялi...

Стала шарэць, i ля дуплаватых старых бяроз, што абступiлi ў лесе з двух бакоў дарогу, таўкла мак машка. Ля зямлi на маладым ляшчэўнiку на лiсцi ляжаў пыл; пыл ляжаў i на галлi - яно было сiвое, што ад моху.

Пад ляшчэўнiкам у канаве ля самай дарогi рос густы зайцаў гарох - цвiў сiнiм агнём - i дасыхала зблочаная тупой касой трава. Запахла сенам, што ў вёсцы пад восень, калi iдзеш вечарам ля пунь на загуменнi...

Калыхала па калдобах калёсы; зрабiлася цяжкая галава, не падымеш; спадыспаду ад мяхоў грэла ў сцёгны i ў жывот. Замахаў уперадзе хвастом конь, ганяючы вецер.

Янук глядзеў на дарогу, на жоўты пясок, якi рассыпаўся пад нагамi ў каня, i яму здалося, што ён едзе лесам з поля з-пад Карчаватак у Дальву да вялiкай калгаснай пунi, якая стаiць ля лесу за фермай. Пуню доўга будавалi, накрылi толькi за гады два перад вайной.

Ён ляжыць на возе высака на снапах. Пад бок лучыў парубень, цвёрды, слiзкi - чуваць рукой, - i ад яго баляць скабы. Доўгiя жытнiя снапы слаба звязаны перавясламi - вiдаць, жаў нехта нядужымi рукамi, i калi iх уцiснулi добра парубнём, яны пазадзiралi ўгару камлi, i Янук ляжыць на возе ўсё роўна як дзе ў яме. Колецца сухая салома, калi кратаеш за лейцы, кiруючы каня, i пахне жыта ў каласах пад парубнём. Зярняты цёмныя, блiскучыя - высахлi на сонцы, i iх у каласах як набiта. Каласы даўгiя i тоўстыя; з iх, бывае, пырскае жыта - само: мусiць, моцна ўцiснулi воз, i цяпер злягаецца пад старым сасновым патрэсканым парубнём, цвёрдая i тоўстая, як дубцы, жытняя салома. Жыта парасло на полi пад Карчаваткамi... На поле далёка ездзiць яно аж за чатыры вярсты, за лесам - i звозiць жыта брыгадзiр паслаў адразу ўсе падводы. Хмурылася, на Дзвiнасе iшлi дажджы, i снапы звозiлi з-пад Карчаватак другi ўжо дзень ад рання да самага цямна.

У той вечар яны выехалi, з-пад Карчаватак, калi ўжо зайшло сонца. Расцягнулiся па лесе падводы адна за адной - не злiчыш. Вiдаць, як далёка наперадзе iдуць, сабраўшыся ў грумаду i пусцiўшы адных коней, мужчыны - ён пазнае здалёку Махорку i Панка - махаюць адзiн аднаму рукамi. Мужчыны кураць, чуваць дым ад папярос, i тады хочацца курыць; чуваць яшчэ, як пахне пылам - ён падняўся ад пярэднiх падвод i вiсiць, рэдзенькi i мяккi, над дарогай. Калi не пахне пылам - гэта як з'едуць на траву ў лагчыну, - чуваць, як цягне з лесу з iмшар мокрым мохам i грыбамi... Грыбоў тут нiхто не збiрае, яны паасоўвалiся на мох, пасохлi i ад таго пахнуць на ўвесь лес, усё роўна як дома, калi, паклаўшы iх сушыць у печ, рана заложаць юшку.

Цямнеецца. Чуваць, як халаднее ў лесе; здаецца, адразу пахаладнелi доўгiя чорныя воблакi на далёкiм краi неба; астылi, паядранелi iмшары, што адсюль, ад дарогi, iдуць далёка лесам аж у самыя Карчаваткi. На iмшарах пацямнела трава, натапырылася - расла. Яе яшчэ не кранулi касой: на балоце многа вады.

Халодныя ўжо на возе пад рукой снапы, вiльготныя, як адсырэлi... Наперадзе разышлiся мужчыны, падпiхаюць вазы на гару за мастком. На гару конi i самi ўсцягваюць вазы, але мужчыны кожны раз падпiхаюць калёсы, каб конi не iшлi навыцяжку. Мужчыны пасля зноў сыдуцца ў кучу i будуць курыць, гамонячы недзе на ўвесь лес.

Кладучы вазы, Янук натрудзiў за дзень рукi, i яны балелi цяпер, аж ламалi. Ныла ўсё цела, размякшы ад сонца, як у лазнi. Добра, што, прывёзшы снапы да пунi, можна будзе адразу адпрагчыся i пайсцi дамоў. Абярнуць воз у дзвярах памогуць мужчыны, а снапы прыкладаць будуць бабы - па нараду... Сцiрты ў новай пунi высокiя, але бабы не надта спрацавалiся. Прыкладуць снапы, тады пасядуць на таку цi выйдуць на траву на двор i чакаюць, пакуль вернуцца падводы з-пад Карчаватак.