Змагарныя дарогi (на белорусском языке) - К Акула

Мы вельмi павярхоўна пазнаёмiлi чытача з тым, што адбывалася й як жылося ў сям'i Сымонавага бацькi. Мы пэўныя, што калi-б хацелi апiсваць самыя неабходныя й цiкавыя дэталi адносна шматлiкiх хваробаў, то мусiлi-б сьпiсаць вялiкую шпiтальную кнiжку, а калi-б яшчэ давялося заглыбляцца ў розныя асноўныя беды сям'i старога Спарыша, то вунь колькi трэба было-б паперы!

Хто сказаў, што для маляваньня жыцьця ў аповесьцi патрэбна фантазiя? Само жыцьцё бывае часта перапоўнена такiмi капрызамi й фокусамi лёсу, што й найбольшы фантазёр пры найлепшым выдумляньнi выявiўся-б мiзэрным майстрам. I таму якраз жыцьцё бывае такое непраўдападобнае, такое жахлiвае, бо праўдзiвае.

Часта Сымону даводзiлася думаць над тым, чаму якраз у iхняй хаце ня выводзiлiся хваробы й калецтвы. Губiўся хлапец. Дый хто мог адказаць на тое пытаньне? Ахкалi й надзiвавацца не маглi суседзi, а старэйшыя бабкi так i вырашылi, што сям'я Спарышова пад нейкiм урокам была. Урок нехта, дый годзе.

- Божа мой, Божа, - бедаваў часта Сымонаў бацька, - залом нейкi ў мяне ў сям'i. I чаму гэта ў мяне ня так, як у людзей? Цi-ж я больш за каго награшыў? Калi-ж гэтаму канец будзе?

I ня мог ужо, састарэўшы ад нядолi й цяжкой працы, бацька прадугледзець, што й самому яму, больш чым каму iншаму з сям'i, найбольш трагiчны й найбольш жахлiвы канец прыйдзе ўжо ў часе другой бальшавiцкай акупацыi ў канцэнтрацыйным лягеры... Ды што й рэшткi сям'i ягонай, тых калекаў i цэлых яшчэ, раней захаваных неяк лёсам, разьвее-раськiдае люты лёс па цэлым сьвеце...

VI

Усе гэтыя нядолi-няшчасьцi моцна адбiлiся на Сымонавым характары. Будучы яшчэ школьным вучнем, ён паставiў, што зямля не для яго, што трэба будзе шукаць iншых сьцежак-дарожак. Гэтым i тлумачыцца тое, што без дазволу бацькавага паехаў i паступiў у Вiленскую гiмназiю. Але ня толькi бацькава, матчына цi сямейнае гора й жыцьцё цiкавiла Сымона. Бачыў ён, што й навакол у суседзяў-сялян ня лепш. Дый без хваробаў, як у iх. Бачыў навакол бяду й галечу.

Пад час першай бальшавiцкай акупацыi хадзiў у школу й вельмi падатны быў на ўсялякую прапаганду, навет i на школьную, бальшавiцкую. Дома бачыў зусiм адваротны бок жыцьця. Бацька, выпрацаваны да зьнямогi, вечна праклiнаў "гэтую нячыстую сiлу", вечныя турботы аб тым, як выплацiць падаткi, аддаць "культналогi", "iзьлiшкi" й iншае, бясконцае й ня зусiм яшчэ малому хлапцу зразумелае, - усё гэта яўна запярэчвала казённай прапагандзе розных школьных i пазашкольных партыйных агiтатараў. Народ апынуўся ў яшчэ большай галечы, чымся быў раней за панамi. Самае асноўнае, чаго Сымон Спарыш ня мог зразумець i аб чым нельга было нiкога запытацца, гэта - чаму бальшавiкi так душылi людзей, чаму вывозiлi, чаму абкладалi такiмi непасiльнымi падаткамi, што прыходзiлася сем дзён цэлымi порамi працаваць на тыдзень; агульна гаворачы - чаму не давалi людзям жыць?

Балючымi былi бясконцыя нараканьнi бацькi. Звычайна пасьля колькiднёвай адсутнасьцi з дому па нейкай бальшавiцкай працоўнай норме, вывазцы лесу або каменьня, стары Спарыш, вярнуўшыся зьняможаным дахаты, хрысьцячыся, вымаўляў: "Госпадзi мiласэрны, дзе твая справядлiвасьць? Цi-ж доўга ты яшчэ дазволiш, каб нячыстая сiла так народ душыла? Божа-ж мой, Божа, няхай бы ўжо хоць нейкi чорт прыйшоў на зьмену, абы ня гэтая нечысьць паганая. Дзе-ж яна на нас узялася, каб яна скрозь зямлю правалiлася!"

Ажно прыйшла й зьмена, й той "чорт" на зьмену, што выявiўся анiчуць ня лепшым за тую "нечысьць".

Маладому Сымону спачатку здалося, што пойдзе на лепшае. Неба было праясьнiлася. Пачулася нешта роднае, дарагое, цела ад свайго цела, дагэтуль забароненае, апаганенае, стаптанае. У беларускiх школах хлапец выразна ўсьведамiўся. Да гэтага спрычынiлiся найбольш лекцыi гiсторыi й лiтаратуры на настаўнiцкiх курсах. Настаўнiк гiсторыi, сам добры беларускi патрыёт, сваiм навучаньнем будаваў у сьведамасьцi й сэрцы Сымона лепшага, паўнавартаснага чалавека, добрага й сумленнага беларуса, вялiкага патрыёта.

I ня дзiва, што цешылася юнакова сэрца, калi бачыў, як навокал расьлi беларускiя школы, арганiзоўвалася моладзь, грамадзкiя iнстытуцыi. Здавалася тады яшчэ Сымону, што немцы былi найлепшымi прыяцелямi беларусаў, а хто ведае - мо й найлепшымi людзьмi. Любiў надзвычайна чытаць i чытаў усё, што друкавалася па-беларуску. Нейкi час захапляўся перадавiцамi Ўладыслава Казлоўскага ў "Беларускай Газэце". Здавалася, што каб тады даў яму хто ў рукi стрэльбу й сказаў самому аднаму абараняць, прыкладам, ад бальшавiкоў Менск, то пайшоў-бы без найменшага хiстаньня.

Хутка прыйшлi рашчараваньнi, а пасьля й зьмены поглядаў, калi тое, што юнак меў у галаве дагэтуль, можна было назваць поглядамi. Дачуўся Сымон, што спалiлi немцы вёску Залатуху непадалёк Парафiянава, побач чыгункi Маладэчна Полацак. Аб сапраўднасьцi весткi ня было сумлеваў - перадалi яе Сымону людзi, якiм поўнасьцю верыў. Спалiлi-ж ня толькi малыя ў вёсцы будынкi, але папалiлi жыўцом, пазганяўшы ў пуню, усiх жыхароў Залатухi, пераважна жанчын, старых i дзяцей. Хутка цэлая ваколiца з жахам пачала аб тым учынку гаварыць. Сымон глыбока задумаўся. У вёсцы, як апавядалi людзi, зусiм ня было партызанаў. Адной вiной Залатухi было тое, што ляжала воддаль чыгункi непадалёк лесу, значыцца, бальшавiцкiя партызаны маглi раз цi два заглянуць у яе па дарозе да чыгункi, якую падмiноўвалi.

Чаму-ж тады гiтлераўцы палiлi нявiнных гаротных беларускiх сялян? Чаму дзяцей i жанчын? Цi-ж i яны былi партызанамi? Цi-ж гiтлераўцы ня мелi часу, каб разабрацца, дзе, хто й што, цi паленьне й руйнаваньне ляжала ў iхных iнтарэсах? Чаму, чаму й яшчэ раз чаму?

Жахлiвае падазрэньне мiльганула ў Сымонавай галаве: цi ня ёсьць i гiтлераўцы такiмi самымi зьнiшчальнiкамi, крывапiўцамi, эксплуататарамi беларускага народу, як i бальшавiкi? Цi ня ёсьць i Гiтлер такiм самым крымiнальнiкам, як i Сталiн?

Хутка пачалi прыходзiць весткi аб нямецкiх зьверствах з усiх канцоў i ваколiцаў. Яны былi ня менш жахлiвымi, чым весткi аб зьверствах над беларускiмi сялянамi з боку бальшавiцкiх партызанаў.

"Што з таго, што гiтлераўцы дазволiлi арганiзаваць беларускае школьнiцтва й адмiнiстрацыю? - думаў Сымон. - Яны-ж паляць, рабуюць, страляюць людзей, адным словам, робяць зь Беларусi пустыню".

Апавядалi аб страляньнi жыдоў. Сам Сымон бачыў, як немцы стралялi савецкiх ваеннапалонных. Каля самай iхняй вёскi прабягаў вялiкi гасьцiнец. Гэта тут раз давялося бачыць Сымону, як гналi немцы вялiкую й шырокую, у дзесяць шэрагаў, калёну савецкiх палонных. Была зiма. Дарогаю валачылiся абдзёртыя, босыя, пасiнелыя шкiлеты. Здавалася, што ня было iм нi канца нi краю. Iх накiроўвалi ў лагер у Бярэзьвечах. Вясковыя жанчыны, панабiраўшы ў пелены бульбы цi хлеба, падыходзiлi да дарогi й шпурлялi галодным. Шкiлеты гуртамi кiдалiся на хлеб i бульбу, а нямецкiя канвойныя касiлi iх з аўтаматаў, пакiдалi кучы трупаў i йшлi далей... Цi мала чаго бачыў яшчэ Сымон...