Абусупиян Апенди – уьмметни берекети - Магомедшапи Минатуллаев

Гечгенмен

Оьркъазанышлы Къаплан гьажи дин илмудан яхшы билими бар къади болгъан. Ол тёбенкъазанышлылар булан бек къат нап юрюген. Оьмюр якъдан Къаплан гьа жи Абусупияндан уллу болгъан. Абусупи янны яш заманында оьзюнден дарс алгъан муаллимлени бириси бол гъан. Къаплан гьажи Къуръандан алып язгъан аятлар, гьадислер, дуалар Тёбен Къазанышны жумамежитини тамына илинген болгъан. Абусупиян, шоланы бирисинде йиберил ген хатаны гёрюп, тюзлеген болгъан.

Бир гюн Къаплан гьажи жумамежитге гелгенде оьзю язгъан аятдагъы тюзелтив ню эслеген. Бу ишни Къаплан гьажи бек ушатмагъан.

– Бугъар ким тийди? – деп сорагъан ол ачувлангъанын ичинде сакълап болмайлы.

Шо ерде къаршы болгъан жумамежит ни будунларыны бириси:

– Шу аятда бир янгылыш йиберилген дейгенин эшитдим Абусупиянны, шо сама тиймедими экен? – деп жавап берген.

– Яхшы, мен ону бир гёрермен, – деген Къаплан гьажи ачувлу тавуш булан.

Шондан сонг Абусупиян Оьр Къаза нышгъа бир къуллукъгъа бара туруп, Къа план гьажи буса Тёбен Къазанышгъа геле туруп, орта ёлда бир-бирине къаршылаш гъанлар. Абусупиян гьар заманда йимик, огъар уллу абур-сый этип сорашма-салам лашма къарагъан. Къаплан гьажи буса ону саламына сувукъ-салкъын кюйде:

– Мени хатыма тийме сени не ишинг бар эди? – деп башлагъан.

– Гьажи агъав, мен ону ким язгъанын ахтарып да билмедим. Сиз шулай юреги гизге авур алажакъны билген бусам… – деп, Аубусупиян не айтагъанны билмей токътагъан.

– Сайки, менден бек билеген болгъан сан. Энниден сонг билерсен, нече де бек! – деп, Къаплан гьажи огъар бир ярайгъан къапас бере. Къаплан гьажи шайтанлан гъанны гёрюп, Абусупиян ону алдындан тайып, ёлун узата, Оьркъазанышгъа ет генде орамда ёлукъгъан танышы:

– Абусупиян, юрю гьали, бизге барып къонакъ болайыкъ, – деп къарыша.

– Кёп савбол, ювугъум! Къаплан гьажи мени бек арив къонакъ этди! – дей ол ир жая туруп.

Ишни гьакъыкъатын англагъанда та нышы:

– Бий, оьлеген ажжал, шо этген затгъа къара дагъы! Сен урмадынгмы огъар? – деп сорай.

– Нетейим огъар уруп, оьзю де урмагъ ан буса эди магъа, – дей Абусупиян или якълы иржайгъан кюйде.

Къаплан гьажи оьзю этген затгъа гьё кюнюп ва бек илыгъып, шон дан сонг ёлукъгъанда Абусупиянгъа:

– Шайтан айтгъанны этип къойгъан ман, сен менден геч. Оьзюм этген затдан оьзюм бек уялгъанман! – деп тилеген.

Абусупиян огъар:

– Гьажи агъав, шону атын тутуп, авара болмагъа да тюшмей. Геч деме не бар мунда? Бир санымны хынжал булан уруп тюшюрген бусагъыз да гечер эдим, вол лагь, – деп Къаплан гьажини юрегин па рахат этген.

Кёкню ярыкъ юлдузу

(А. Мамаевден)

Абусупиян тёбенкъазанышлы Арслан беков Акай къадини инг гиччи уланы бол гъан. Ол гиччи заманындан башлап ки таплагъа гьасиретлигин гёрсетген. Атасы Акай къади ону мадрасагъа охума салгъан. Абусупиянны охувгъа онча да иттилиги болгъан чы, бир йылны ичинде мадрасада гечилеген дарсланы барын да уьйренген.

Дагъыстанны тахшагьары Темирхан шурагъа, эки лап пагьмулу яшны билим лерин артдырмакъ учун Къазан шагьар гъа йибермекни гьакъында, кагъыз геле. Шо кагъызгъа гёре Абусупиянны да, бир дагъы яшны да Къазангъа охума бакъды ралар. Арадан заман гетгенде Дагъыстан дан кагъыз язалар: «Биз йиберген яшланы охуву, билим алыву нечикдир?» – деп. Шо кагъызгъа Къазандан булай жавап геле: «Абусупиян дегени къаст къылып охуй ва оьтесиз бек биле, амма экинчиси ону йимик яхшы охумай».

Сонг да, Акаев дюнья оьлчевюнде ги илмуну, тилни, адабиятны, гьасили, къайсы тармакъдан да дарс берип болагъан, энциклопедия англавлары булангъы, оьзю яшагъан девюрню инг де гьакъыллы адамларындан бириси болгъан.

Эрпелили Гьажиев Иманалигьажи сек сен алты йыл оьмюрюню ичинде кёпню гёрген, кёп затны эшитген. Ол Абусупи янны башлап оьзюне 15 йыл болагъанда гёрген.

– Мен, – деди тамаза Иманалигьажи мени булангъы лакъырында, – Темирхан шурагъа баргъанда китаплар сатагъан орта чагъындагъы адамны гёрдюм. Ону уьстюнде акъ чепгени, башында бухари бёркю бар эди. «Бу бек маъналы, тизив китапланы сатагъан адам кимдир?» – деп сорадым мен къырыйымдагъы бир къыркъма сакъаллы адамгъа. Ол магъа айып этегенде йимик:»Нечик танымай сан булай белгили адамны, Абусупиянны танымай ярайму? Ол чу китаплар язагъан язывчу, уллу алим…», – деди.

… Гьамзат Цадасаны атындагъы тил ва адабият институтну илму къуллукъчусу, къолъязыв фондну ёлбашчысы, къумукъ тил де билеген даргили Амирхан Исаев тапгъан документлеринде: «Абусупиян Акаев 1907 йылда Каирге (Египетге) бар гъан. Египетли алимлер булан ёлукъгъан. Олар «ал-Муавийад» деген арап газетде Акаевни гьакъында уллу макъала чыгъар гъан. Онда: «А.Акаев шаир, язывчу, арап, тюрк, фарс тиллени, шариатны гьакъын дагъы илмуланы биле, гьалиги яшавну гьайын эте. Гьар тюрлю илмуланы яшав гъа чыгъармагъа бек гьасирет. Абусупиян – табиат яратгъан гьакъыллы адамланы жавгьар къашы», – деп язылгъан.

Абусупиянны уланы булан биз Ма гьачкъалада «Къарчыгъа» журналны ре дакциясында ёлукъдукъ. Магьмут булан бизин шаир Акъай Акъаев таныш этди. Магьмут Акаев йыллары 60-дан озгъан адам. Бет келпети атасына парх бере. Орта бойлу, мол къаркъаралы. Къой гёз лери адамгъа тергевлю къарай.

– Мен, – деп башлады Магьмут ата сына гьакъындагъы эсделигин, – шу деп айтмагъа атамны келпетин билмеймен, айтагъаным, эсимде къалмагъан. О вакъ тилерде магъа беш йылдан артыкъ бол май эди. Атабызны китапларын алагъан заман эсимде къалгъан. Бизин Къаза нышдагъы уьйлени догъадан тувра орам гъа чыгъагъан къалкъысы бар эди. Адам лар уьйдеги китапланы къучакъ-къучакъ этип, къалкъыдан таба орамдагъы ар багъа ташлай эди. О заман атабыз тутул гъан эди. Орамда кёп адамлар жыйыл гъан. Яш-юш, къатын-къыз, къартлар. Халкъны арасында йылайгъан авазлар эшитилегени де эсимде. Ерге тюшген ки тапланы яшлар алып яшырагъанын гёр дюм. Ата-анасы айтып эте болгъандыр. Анабыз айтагъан кюйде, атабызны кита пларын 18 арбагъа юклеп алып гетген.

– Атагъызны гьакъында башгъалар айтып дагъы не йимик хабар эшитгенсен?

– Къазбек Чекальский деп бар къаза нышлы. Ол бир гюн ёлугъуп: «Сени булан лакъыр этме сюе эдим», – деди. Мен де ола ны уьюне бардым. Къатыны булан да таныш этди О заман къатыны да, оьзю де уллу бол гъан эди. Артда Къазбек шулай затны айтды:

– Мен Котлас шагьардагъы лагерде эдим. Танг билинеген вакъти. Туруп жу вунма айланагъан заманда адамлар бир якъгъа багъып юрюп башлады. «Багь, бу лар нете?» – деп эшикден чыгъып къара дым. «Гьей, къайда барасыз, не болгъан?» – деймен. Олар:

– Воллагь, ятап гелген, таныйгъанлар бармы деп къарама барабыз» – деди. Ятап ны арасында сени атанг Абусупиян да бар эди. Ону, онгай болгъанда, оьзюм турагъ ан ерге чакъырдым. Кроватда да олтуруп: «Мен шулай-шулай ишлеймен, сени де, мени де аралыгъыбызны билмесин. Бил се, мени де артымдан гьызарлар. Сонг мен сизге де, башгъалагъа да кёмек этип бол мажакъман, – деп англатыв бердим. Шон да мен бир затгъа тамаша болдум. Лагерде Абусупияндан уллулар да бар эди. Болса болсун, начальниклени сёзю сизин атагъ ыз булан кёп бола эди. Мен тамашалыкъ этип, лагерни начальнигине сорадым.

– Я, сизин Абусупиян булан сёзюгюз кёп бола?

– Лагерде гирсем, аягъым Абусупиян гъа багъып алынып къала, – деп жавап берди.

Бир гюн туснакъны начальниги: «Ап текге ишлеме биревню йибер», – деди.

– Воллагь билмеймен, кимни йиберей им? – дедим.

– Акаевни йибер, нечакъы не буса да, уьйню ичи къолайдыр, – дегенде, мен Абусупиянны шонда ишлеме йибердим. Медицинадан сизин атагъызны англаву барны алданокъ биле эдим.

Арадан бир нече айлар оьтдю. Биз ту рагъан ерден 3 километр арекде, агъач лыкъны ичинде, янгы лагерь ачылды. Онда къолай болур деп, Абусупиянны янгы лагерге йиберегенлени списогуна къошдум. Онда яшлар учун оюнчакълар этеген цехде ачылгъан эди. Абусупиян янгы цехде бир нечакъы заман ишлеп тур гъан. Сонг югъагъан аврув къабунгъан де ген хабар эшитилди. Лагерден шончакъы халкъдан эки-уьч адам сав къалгъандыр, къалгъанлары бары да оьлген. Оланы ара сында Абусупиян да бар эди.

… Бир гезик, секциягъа гирип айла нагъанда, атагъыз турагъан ерге оьзюм де билмейли гирип къалдым. Къарайман, Абусупиян олтуруп яза туруп табулду. «Гьа, лап яхшы заманы», – деп сююмдюм. Мен ону булан лакъыр этмеге сюе эдим.

– Вая, Абусупиян, уьйге язмайсандыр бу кагъызны?

– Жалав Къоркъмасовгъа язаман. Нете, ярамаймы?

– Жалавгъа язамы, о йиберген чи сени мунда! – дедим мен.

– Жалав йибермеген мени шунда, баш гъалар йиберген. Олай яман зат да язмай ман. Мени уьюмдеги китапланы бириси тас болса, къайтгъанда гёрерсен сагъа бо лагъанны деп язаман.

– Я, олай боламы, нечакъы айтса да, о чу гьаким адам, – деп къошдум мен.

– Нетме язмайман, мени гьакъымда тюгюл язагъаным, китапланы аман сакъ лагъанны сюемен, – деди Абусупиян.

… Ердеги адамлардай, кёкдеги юлдуз ланы да санаву кёп. Юлдузланы ярыгъы ерге гьаран етегенлери де, танг ачылгъанда да сёнмей хыйлы заман шавла берип турагъанлары да бола. Абусупиян Ака евни яшавун шулай ярыкъ юлдуз булан тенг этмеге ярай. Гертиден де, ол илмуну ва къумукъ адабиятны сёнмейген юлдузу.