Змагарныя дарогi (на белорусском языке) - К Акула

Калi-б вучнi колiшняе афiцэрскае школы БКА ведалi поўную сытуацыю, былi-б яшчэ больш трывожнымi. Хаця да вушэй даходзiлi такiя-сякiя весткi аб пераходах да макiсаў iншых адзьдзелаў з трыццатае дывiзii, мала хто навет дагадваўся аб разьмерах дэзэрцыяў. У катлавiне ракi Дуб, пачынаючы ад Монтбэльярд i Бэльфорт, сягаючы на поўначы да Бэзуль i на захадзе на Доль, па дарогах i чыгунках пасоўвалiся, гэтым разам ужо на ўсход, элемэнты трыццатае дывiзii. Амаль ня было дня, каб з таго цi iншага адзьдзелу людзi не далучалiся да французаў. Дэзэрцыi сталiся масавымi. Але пераходы малых групаў былi нiчым у параўнаньнi з пераходам цэлага трэцяга батальёну, што пакiнуў немцаў на захад ад Бэзансону, непадалёк Доль. Фактычна й нельга сказаць, што пакiнуў немцаў, бо большасьць нямецкiх афiцэраў была беларусамi зьлiквiдаваная. Камандны склад трэцяга батальёна ў бальшынi складаўся зь беларусаў. Пераход да французаў быў плянаваны й добра арганiзаваны.

РЭПРЭСII Й АХВЯРЫ

I

Немцы заўважылi сваю памылку запозна. Палягала яна ў накiраваньнi трыццатай дывiзii ў Францыю. Беларусы хутка спасьцераглi, хто iхныя хаўрусьнiкi, й не хацелi ваяваць побач гiтлераўцаў. Найбольш дзiвiла немцаў тое, што за выключэньнем колькiх арганiзаваных пераходаў ня менш людзей уцякала ў горы малымi групкамi. Значыцца, бязь нiякага кiраваньня, без падказваньня зьверху, зусiм без агiтацыi людзi пакiдалi вайсковыя шэрагi. Выглядала, што думка была агульная. Пагражала небясьпека, што калi-б затрымацца адзьдзелам трыццатае дывiзii ў Францыi даўжэйшы час, дык бальшыня пяройдзе да макiсаў. Трэба было думаць аб контрмерах.

У iнтарэсе немцаў было, каб адцягнуць адзьдзелы трыццатае дывiзii з Францыi ў Немяччыну. Гэта якраз супадала з плянамi камандаваньня. З-пад Марсэля пасоўвалася амэрыканская армiя, у складзе якое быў першы францускi корпус г. зв. Вольнай Францыi. Стратэгiчна для абароны найбольш прыдатным быў хрыбет Вагезаў i францускiх Альпаў. Трэба было ўмацаваць, абсадзiць войскам далiну ракi Дуб, раёны ад Дэль на швейцарскай мяжы й праз Бэльфорт на поўнач. Гэта мела быць абаронная лiнiя перад Рэйнам. Такiм чынам трыццатую дывiзiю трэба было адцягнуць у Эльзас, якi немцы лiчылi Нямеччынай.

Каб спынiць уцёкi беларусаў у Францыi, трыццатая дывiзiя была абяззброеная. Працэс арыштаў афiцэраў i абяззброеньня дывiзii цягнуўся больш тыдня ў пачатку верасьня. Галоўная хваля арыштаў афiцэраў адбылася зараз пасьля арганiзаванага пераходу да французаў трэцяга батальёну. Дзеяньне было скаардынаванае па ўсiх раськiданых на вялiкiх адлегласьцях адзьдзелах. Вывезьлi iх перш у лягер за Рэйн, пасьля ў канцэнтрацыйны лягер у Дахаў. Даносчыкi, iнтрыганты й звычайныя нелюдзi мелi тут важкае слова. Найбольш шкоды беларусам прынесьлi расейцы, што былi абселi вярхi каля палкоўнiка Зiглiнга.

Амаль па ўсiх адзьдзелах карысталiся немцы выпрабаванай тэхнiкай раззбраеньня. Звычайна людзям, якiя мала што падазравалi, хаця й былi неспакойныя, загадвалася перад абедам цi перад вячэрай вычысьцiць зброю й паставiць яе цi то ў роўныя шэрагi, цi ў копкi, у залежнасьцi, дзе гэта адбывалася - на полi цi ў абозе. Калi жаўнеры, паабедаўшы, вярталiся ад кухнi, зброi на папярэднiм месцы не знаходзiлi. Часьцей маглi навокал заўважыць узброеныя нямецкiя палiцыйныя адзьдзелы. Гэткiм чынам абкружаныя, яны чакалi са страхам i трывогаю, пакуль камандзеры павыбiраюць часьць людзей для адпраўкi ў Нямеччыну на нявольнiцкую працу. Вялiкая маса беларусаў трапiла гэткiм чынам на будову вакопаў на другiм баку Рэйна, у Дахаў, на будовы чыгунак, на фабрыкi й iншыя варштаты нявольнiцкай працы гiтлераўскага Райха.

II

Капiтан Вiталi Мiкула быў узяты немцамi й расейцамi на вока ад часу той памятнай эльбiнскай канфэрэнцыi. Вучнi калiшняй менскай школы БКА бачылi яго апошнi раз на цягнiку, калi падарожнiчаў адным эшалёнам разам зь iмi з Усходняй Прусii ў Францыю. Ужо пасьля, калi шматлiкiя наважылiся ўцякаць да макiсаў, кадэты шкадавалi, што ня было пры iх капiтана Мiкулы, якi змог-бы пакiраваць i павесьцi. Нiхто зь iх ня ведаў аб лёсе шэфа штаба Беларускае Краёвае Абароны. Капiтан Вiталi Мiкула быў, зараз пасьля прыезду ў Францыю, назначаны камандзерам зьвязу ў першай роце шостага батальёна. Ротай камандаваў немец, а заступнiкам ягоным быў расеец. Гэтак Мiкулу спiхнулi на камандзера адзiнкi, якой мог бы, у выпадку неабходнасьцi, камандаваць старэйшы падафiцэр.

Мiкула, спасьцярогшы сваю дэградацыю, стараўся неаднаразова навязаць кантакт зь Беларускай Цэнтральнай Радай або штабам БКА. Адылi, пасьля шматлiкiх захадаў, прыйшоў да выснаву, што яго наўмысьля старалiся iзаляваць ад беларускай вайсковай верхавiны, тлумачылi, што ня ведаюць, дзе ёсьць БЦР i штаб БКА, ды давалi iншыя ўнiклiвыя адказы. Гэткiм чынам, капiтан Мiкула ня мог прабiць варожае яму сьцяны Зiглiнгавага штабу трыццатае дывiзii. Расейцы дбалi, каб гэты перадавы й адзiн з найвыдатнейшых беларускiх афiцэраў i патрыётаў, раз трапiўшы ў пастку, ня ўцёк зь яе.

Мiкула быў арыштаваны адным зь першых, зараз-жа пасьля пераходу да французаў трэцяга батальёну. Дэпартаваны ў канцлягер каля Карльсругэ, прабыў там больш месяца, а пасьля быў адасланы ў Дахаў. У лiку нязьлiчоных тысячаў iншых ахвяраў дахаўскiя газавыя крэматорыi спапялiлi й Вiталiя Мiкулу добрага чалавека, выдатнага беларуса й высокаквалiфiкаванага афiцэра, якiх у беларусаў было так няшмат.

Шырока вядомым ёсьць сярод iншых народаў абразок, як адзiн немец адпраўляў свайго сына ў войска. Казаў бацька юнаку: "Сынок, калi трэба будзе загiнуць за Нямеччыну, iдзi наперад сьмела. Памятай, аднак, каб вораг дорага заплацiў за тваё жыцьцё. Бо ня будзе для твайго бацькi большай крыўды, а для народу большае няславы, калi ты загiнеш задарма".

Шмат беларускiх афiцэраў, а перадусiм адзiн з найвызначнейшых зь iх капiтан Вiталi Мiкула - не загiнуў у Дахаў задарма. Адылi страта для беларускага народу была надта балючай.

III

З дванаццатай роты дзьвюмя групамi накiравалi немцы ў канцлягеры дванаццаць чалавек, у iх лiку й ведамага чытачу Мулагу. Зброю й iншае вайсковае знарадзьдзе загадалi пакiнуць у роце. Дазволiлi забраць толькi па адным коцу й прылады да ежы ды вопратку й абутак. Новыя нявольнiкi былi завезеныя ў лягер каля Карльсругэ, дзе будавалi новую чыгунку. Спалi ў канюшнi, елi раз у дзень, гадавалi вошы й ледзь валачылi на працы ногi. У гэтым лягеры была вялiкая група, звыш тысячы рэпрэсаваных з трыццатае дывiзii. Былi сярод iх расейцы, немцы, татары, iншыя азiяты, пераважна ўзбекi, што некалi трапiлi ў трыццатую дывiзiю зь нямецкага палону. 80 працэнтаў усiх складалi беларусы.

ГРУПА ГРАМЫКI Ў МАКIСАЎ

I

Сяржант Грамыка мог быць добрым загадчыкам канюхоў, добрым сябрам i нядрэнным жаўнерам, але, як выявiлася пасьля на шкоду цэлае групы дванаццатае роты, што адыjшла ад немцаў у ваколiцы мястэчка Клерваль i якую мы ад гэтага часу будзем называць групай Грамыкi, з; яго быў дрэнны камандзер.