Змагарныя дарогi (на белорусском языке) - К Акула

- Шпрэхэн зi дойч? - пытаўся крамнiка жаўнер. Француз з запярэчаньнем кiваў галавой, што па-нямецку не разумее. На гэтым звычайна гутарка канчалася. Жаўнер паказваў пальцам на палiцы тое, што хацеў купiць, зь цяжкасьцю дагадваўся аб цане, iзноў-жа паклiкаючы на дапамогу рукi, i, заплацiўшы, выходзiў.

II

Асфальтавая, добра дагледжаная шаша вiлася па гарах i ўзгорках, часта разьдзяляючы падгорныя зарасьнiкi й лясы, месцамi рэжучы горныя скалы. Прадугледжваючы магчымасьцi нечаканае засадкi з боку партызанаў, была выдзеленая й высланая на фронт калёны пярэдняя старожа ў сiле адной дружыны. Яна йшла са зброяй напагатове. Заўсёды трымалася на адлегласьцi зрокавага кантакту з галоўнай калёнай. Такая-ж самая старожа замыкала калёну ззаду. Хоць войска было больш двух батальёнаў i непраўдападобным магло здавацца, што французы кiнуцца ў ясны дзень на змаганьне з такой сiлаю, меры асьцярожнасьцi былi нармальнымi ў чужой няпрыяцельскай тэрыторыi.

Конiкам, асаблiва ўзьбiраючыся пад горы, даводзiлася цяжкавата. Наагул падарожжа было вольнае й маруднае. Дакучала сьпякота. Дарога пуставала. Рэдка праедзе ў заходнiм кiрунку вайсковая аўтамашына.

Першую ноч пасьля Бэзансону адзьдзел затрымаўся пры дарозе на чыстым полi. Ноччу разбудзiў жаўнераў густы лiвень. Спалi пад наскора пабудаванымi палаткамi. Кожны меў трохкутны густы й непрамакальны кавалак матэрыялу, званы "пляндэкай", або проста маскiроўкай. Па самай сярэдзiне яе была прарэзаная падоўжаная адтулiна, у якую ўсоўвалася галава ў выпадку, калi маскiроўка апраналася. Канцы-ж зашпiльвалiся навокал каля пояса. Калi трэба было пабудаваць палатку, чатыры жаўнеры складалi свае трыкутнiкi-маскiроўкi, прымацоўвалi нiжнiя канцы матузамi да паўбiваных у зямлю калочкаў, i было гатовае "памяшканьне", дзе, хоць у цеснаце, магло памясьцiцца чатыры ўдзельнiкi. Дый спаць было цяплей. Трэба прызнаць, што выдумаў гэныя маскiроўкi нехта надта практычны, бо служылi яны дзьвюм мэтам: для апрананьня й для аховы ад ападаў у часе адпачынкаў.

Жаўнеры трыццатае дывiзii зь вялiкай цiкавасьцю прыглядалiся да францускiх гарадоў i вёсак. Найбольш дзiўным выдалася iм вялiкая колькасьць гандлёвых рэкламных шыльдаў. У Беларусi гэтулькi ня было. Цэлыя франты крамаў былi размалёваны й пазавешаны рэклямамi. Рэдка дзе пуставаў кавалак сьцяны. Сымону яшчэ раней, прыкладам, вельмi дзiўным выдаўся нейкi вялiкi надпiс, што займаў цэлую сьцяну сялянскай пунi ў прыдарожнай фэрме. Гэтая рэкляма была-б проста дзiвам у Беларусi. У тым знадворным выглядзе краiны жаўнеры й бачылi найперш асноўную розьнiцу мiж Францыяй i iхняй Бацькаўшчынай.

Хлопцаў з дванаццатай роты апанавала нейкая абыякавасьць. Рэдка былi чуваць гутаркi. Калi дзе пад час маршу пры дарозе напаткалася яблыня, абкiдвалi яе з усiх бакоў палкамi й хутка падбiралi ападкi. Немцы не глядзелi скоса й ня крычалi ўжо, што тут "кайн Руслянд".

III

На другi дзень пад вечар адзьдзел прыйшоў у мясцовасьць Вальдагон i затрымаўся на адпачынак у бараках. Быў тут вялiкi й выгадны вайсковы вабоз, прыгожа расплянаваны на плоскай падгорнай раўнiне. Вiдаць было, што ня быў ён на скорую руку пабудаваны вайною, а, мабыць, раней.

Было тут i некалькi кухняў, i сталовых, i заля са сцэнаю, дзе, пэўна, некалi забаўлялi вайскавiкоў мастацкiя гурткi, i лазьнi, i маса розных будынкаў, што служылi складамi, i наагул усё неабходнае для вайсковага жыцьця.Проста на поўнач ад вайсковага вабозу знаходзiўся вялiкi кавалак поля для вайсковых шкаленьняў. Там былi стрэльбiшчы й палi практыкаваньняў, плошчаю мо на пяцьдзесят квадратных кiлямэтраў.

Дванаццатая рота разьмясьцiлася ў двух суседнiх бараках. Зь вялiкiм задавальненьнем некаторыя заўважылi, што на жалезных ложках былi сьвежапанапiханыя сеньнiкi. Цi адзiн ужо, кiнуўшы збоку сваю зброю й вайсковыя клункi, зь вялiкай насалодай выпрастаўся на пасьцелi, адчуваючы прыемную мяккасьць сена. Прыемнасьць трывала каротка. Прыйшоў загад, што ўсе без вынятку неадкладна павiнны здаць усю амунiцыю. Гэткi нязвычайны загад зацiкавiў не аднаго. Пачалiся адразу здагадкi й роспыты. I няведама дакладна, хто й адкуль прынёс тую вестку, мо навет яна раней яшчэ трапiла ў адзьдзел, што затрымаўся цяпер у Вальдагоне, - цяжка было ўстанавiць. Адно, што калi немцы загадалi здаць амунiцыю, дык тут-жа адразу знайшлося й паясьненьне: адзьдзелы з трыццатае дывiзii ў шматлiкiх месцах i нярэдка масава пераходзiлi ў горы да францускiх макiсаў. Паясьненьне было зусiм рацыянальнае. Усе адразу паверылi.

Характэрнай была настойлiвасьць немцаў, каб нiхто не пакiнуў пры сабе нiводнага патрону. Мусiлi здаць якраз па шэсьцьдзесят штук, колькi былi раней атрымалi. Бяда была тым, што па дарозе згубiлi адзiн цi пару патронаў. Як-жа ты давядзеш немцу, што згубiў?

Загад аб здачы амунiцыi лiшнi раз пацьвердзiў, што немцы не давяралi беларусам. Каму было малавата довадаў да гэтага часу, той цяпер канчаткова пераканаўся. Думкi аб уцёках у горы да макiсаў былi ўжо ў некаторых юнакоў з дванаццатае роты й раней, амаль зь першага дня прыезду ў Францыю. Цяпер-жа, калi прыходзiлi з усiх куткоў чуткi, што беларускiя адзьдзелы пераходзiлi да французаў, зьявiўся штуршок, падахвочаньне, прыйшла й сьмеласьць. Iдэi пачалi крышталiзавацца. Быў грунт для зьдзяйсьненьня задуманага. Хiба-ж тыя колькi дзесяткаў нямецкiх афiцэраў ды падафiцэраў маглi стаць перашкодай пры зрэалiзаваньнi пляна? Асноўнае - трэба было здабыцца на тую сьмеласьць, уплянаваць, а там ужо неяк пойдзе.

IV

Даўно сьцiх шум у бараку. Людзi, што ўжо два месяцы не спалi пад страхою будынку, акамянелi моцным сном. Некаторыя працяжна храплi. Толькi Сымон зусiм ня спаў. У галаве маячылiся розныя думкi, уражаньнi, успамiны. Перш за ўсё прыгадаў, што гэта быў вечар 29 жнiўня - роўна два месяцы з таго часу, калi афiцэрская школа пакiнула Менск.

Вось ён i цяпер бачыць сябе, як мерыць крокамi менскi запылены брук. Плечы давiць цяжкi жаўнерскi хатуль, едкi пыл душыць горла. Ён Сымон Спарыш, пакiдае за сабою сэрца Беларусi - Менск. Уся iстота моўчкi пратэстуе супраць такога нечаканага гвалту. Ён усхваляваны. Ногi быццам адмаўляюцца ступаць наперад. Маршыруе маўклiвы, апусьцiўшы галаву. Як-жа выразна нарысаваўся ў памяцi ягонай гэты момант, той памятны нешчасьлiвы дзень! Дзе гэта ён спынiцца? Цi ў той абяцанай Турнам Гораднi?

Ажно вось прайшло роўна два месяцы, й за гэты час лiхi лёс закiнуў яго зь сябрамi за тысячы кiлямэтраў ад дарагой радзiмы, на другi канец Эўропы, аж у негасьцiнныя францускiя Альпы. Чаго тут апынуўся? Што тут мае рабiць? Ваяваць? За каго? Ягоная-ж Бацькаўшчына й так ужо страчаная. Вораг даўно вунь зьдзекуецца над гаротным народам. Пакiнуў адзiн, пайшоў другi, а гвалт i зьдзекi надалей прадаўжаюцца. Толькi зьмянiлiся крывавыя катнiя рукi. Значыцца, ужо страцiў усё найдаражэйшае - Бацькаўшчыну й сям'ю. Адно засталася свая галава. I як-бы тады было, калi-б i гэта апошняе давялося трацiць? Цi мае ваяваць за немцаў супраць французаў, што таксама, як i беларусы, цярпелi пад панаваньнем нялюдзкага акупанта? Тое-ж было-б запярэчаньнем усялякай лёгiкi. Адносна гэтага ня было нiякiх сумлеваў. Ён даўно разьмежаваў ворагаў ад прыяцеляў. Бунтарны дух нiяк ня мог пагадзiцца, што мусiць выконваць загады тых, якiх ненавiдзеў. Неяк прыйшлi на памяць радкi верша, што ўлажыў некалi, будучы шчэ ў Вiльнi: