Ноч пры дарозе (на белорусском языке) - Кузьма Черный

- Хоць бы агонь у лямпе прыкруцiць трохi.

Усё гэта цягнулася некалькi кароткiх момантаў, пасля чаго ён крута павярнуўся i пайшоў у сваю палавiну. Там, накiнуўшы на голаў кажух, ён доўга стараўся заснуць i не мог...

Першымi ад енку жанчыны прачнулiся цыганы. Яны ў неразуменнi перакiнулiся адзiн з другiм некалькiмi словамi, азiрнулiся па хаце. Жанчына застагнала мацней. Тады яны абодва ўсталi, падышлi блiжай i глянулi ёй у твар. Там выразна адбiвалася ўсё тое, што бачыў рыжы, толькi ўжо з большай сiлай.

- Нейкая вельмi заразлiвая хвароба, - сказаў Мiкiтка, сам не ведаючы, дзеля чаго.

I цыганы абодва глянулi адзiн аднаму ў вочы, як бы не разумеючы, што робiцца вакол iх. А потым, як бы згаварыўшыся, разам выйшлi на двор i сталi запрагаць конi. I ўжо толькi там, на двары, ходзячы каля прывычнага воза, многа гаварылi, перабiваючы адзiн аднаго. Потым пайшлi ў хату, забралi свае рэчы i пайшлi к гаспадару.

Там яны зноў глянулi адзiн аднаму ў вочы, як бы адчуваючы сваю вiноўнасць перад нейкiм за тое, што робяць.

- Х-х-х-хузяiн, э...х-х-хузяiн, бяры грошы за начлег.

- Палажы на стол, - абазваўся рыжы, не высунуўшы нават галавы з-пад кажуха.

Ён саўсiм не здзiвiўся, што цыганы сабралiся ехаць. Ён цяпер рабiў натугi, каб пераканаць сябе ў тым, што ў хаце ў яго ўсё звычайна, спакойна i цiха, нiчога надзвычайнага не робiцца. Ён не глянуў нават на грошы, не пацiкавiўся, колькi яму цыган палажыў iх на стол, не выйшаў нават вароты зачынiць за цыганамi. Ён толькi чуў, як загрукаў на двары калясьмi цыганскi воз па прымёрзшай зямлi, i тады падняўся i стаў хадзiць па хаце.

А цыганы, выехаўшы за вароты, зноў загаварылi. Яны адчувалi сябе лёгка, як бы ўцёкшы ад вялiкай бяды.

Выехаўшы ў поле, адзiн падпоўз па саломе к перадку i моцна пагнаў конi па сухой, асвечанай трохi асеннiмi зорамi дарозе, а другi весела падсвiстваў у такт стуку конскiх капытоў.

Ад стогнаў хворай кабеты прачнуўся i жабрак. Ён падняў трохi голаву, высунуўшы яе з-пад халата, i паглядзеў на хату. Кабета ляжала на падлозе, Мiкiтка падсунуў ёй пад голаў нейкую вопратку, а сам пайшоў на сваё месца, сеў там i стаў кiвацца ўзад i ўперад, як бы разгадваючы трудную задачу.

Разгледзеўшы ўсё гэта, жабрак павярнуўся вачыма к сцяне, падцягнуў каленi к самай барадзе, увесь сагнуўся, скорчыўся, стараючыся нiчога не чуць, нiчога не бачыць, як можна менш займаць месца, нiкому не замiнаць i быць нi для каго незаметным.

Але заснуць ужо яму не ўдалося.

Прачнулiся пiльшчыкi. Мiкiтка ўсё кiваўся... стараўся да нечага дадумацца. Аж скура на лбе ў яго сабралася ў тры глыбокiя маршчыны.

Першым падняўся Кузьма, каб паглядзець, хто гэта i чаго стогне. Ён угледзеў кiваючагася Мiкiтку.

"Нешта некае тут ёсць", - падумаў ён i штурхануў пад бок соннага Ўласа. Той падняў голаў, з маўчлiвым запытаннем у вачах. Кузьма стаяў ужо, нагнуўшыся, над хворай.

Тое, што бачыў у яе вачах i ў рысах твару рыжы, а потым i цыганы i што навяло на першага страх, а другiх прымусiла пакiнуць сярод ночы карчму, прыняло цяпер больш выразны характар, вочы яшчэ больш падвярнулiся пад сябе.

- Зараза страшная, былi такiя здарэннi, - сказаў Мiкiтка.

Кузьма раптоўна выпрастаўся, замаргаў вачыма i цiха сказаў:

- А братачка ж... Уласка...

Улас усхвацiўся з пасцелi i падбег к Кузьме. Потым прайшоў па хаце, апусцiўшы рукi, i па выразу твару падобным стаў да рыжага. Ён яшчэ некалькi разоў прайшоў па хаце, зморшчыў лоб i тут раптам стаў на адным месцы, задзёр твар угору, падняў палец i застукаў iм сабе па носе.

- Ага, - сказаў ён нi то сумлiва, нi то весела, - ага!..

Усяго яго, як маланка, пранiзала думка, пакрыўшая сабою ўсё. I ён падышоў к Кузьме, хлопнуў яго па плячы i шапнуў:

- Бярэм манаткi i марш!

Яны стукалi ботамi, абуваючыся, званiлi пiлою, бразгалi напiльнiкамi.

- Куды вы, браткi, чаго?! - крыкнуў Мiкiтка, стаўшы на сваiм кажуху.

Было нешта такое ў яго голасе, што вызвала ў жабрака думку, што тут робiцца нешта надзвычайнае - стогнуць, бразгаюць сярод ночы, крычаць не па-людску... Ён зноў абярнуўся на хату вачыма i глянуў на вiсячую сярод хаты лямпу. Можа ён зноў лёг бы драмаць, але ўбачыў пiльшчыкаў, з клункамi за плячыма, гатовых у дарогу.

- А дзе ж цыганы? - запытаў ён нясмела.

- Уга-а-а, - адказаў Мiкiтка, - тыя ўжо чорт ведае дзе, - першымi за ўсiх уцяклi.

Жабрак узняўся з пасцелi, а Мiкiтка загрукаў кулаком у дзверы, за якiмi спалi прыехаўшыя з iм.

"Тыя ўцяклi, гэтыя збiраюцца ўцякаць; усе ўцякаюць, - падумаў жабрак, нешта нейкае ёсць. А калi ўсе ўцякаюць, то значыць, i мне трэба ўцякаць".

I ён стаў паволi адзявацца.

"Выйду я апошнiм, - думаў ён далей, - калi часам i абвiнавацяць, дык не я першы".

А ў чым яго цi каго другога з начлежнiкаў маглi абвiнавацiць, ён не знаў, ды i не стараўся высветлiць сабе. Таксама не знаў ён, чаго ён збiраецца ўцякаць - усе ўцякаюць нечага, значыць, i мне трэба. I адчуваў ён сябе так, як бы быў у чым вiнават. Але i заўсёды ён сябе так адчуваў.

З адным вялiкiм жаданнем як можна скарэй выбрацца адгэтуль пiльшчыкi рушылi з хаты. На дварэ было ўсё звычайна, так як i ва ўсякую другую ноч. Свяцiлi зоры, было холадна, у вёсцы не было нiякiх зыкаў.

I пасля таго суму i жаху, якi найшоў быў на iх у хаце, яны зразу адчулi ў сабе прылiў вясёласцi.

"Усё тое" асталося там, у хаце, гаварылi ў iх усе пачуццi, а тут "нiчога гэтага" няма, усё звычайна.

Угледзеўшы, што малодшы нешта падкладае жанчыне пад галаву, Кузьма ў нейкiм дзiкiм захапленнi закрычаў весела i моцна:

- Эй, ты там, камсамол, давай там якую-небудзь раду!

I потым, засаромеўшыся гэтае свае выхадкi, вiнавата выскачыў за вароты. Там стаяў Улас i ўсё тупаў нагамi на адным месцы.

Скрыпнулi вароты, i на вулiцу выйшаў жабрак, шэры i незаметны ў змроку.

- Слухай, ты, - сказаў яму Кузьма, - чаго ўцякаеш, спаў бы сабе там.

Жабрак нiчога не адказаў, а крута павярнуўся i пайшоў хутка ў другi бок, не аглядаючыся.

I ўсё думаў: "Скарэй бы далей адысцi, а то яшчэ дагоняць ды абвiнавацяць.. Нешта нейкае робiцца - уцякаюць, крычаць, стогнуць... Добра, што хоць выбраўся адтуль".

I нейкая буйная радасць саўсiм ахвацiла iх. Яны на хвiлiну аж прыпынiлiся сярод двара, як бы разбiраючы, дзе яны i што з iмi робiцца. I захацелася iм абодвум тады крычаць моцна або спяваць. I яны хутка пайшлi к варотам. Каля крайняга ад варот акна Кузьма прыпынiўся i глянуў скрозь асвечаную шыбу ў сярэдзiну хаты. Там, нагнуўшыся над жанчынай, стаялi ўжо ўсе трое - Мiкiтка i яго два спадарожвiкi.

I яшчэ хутчэй ён закiваўся па дарозе. А Ўлас i Кузьма пайшлi ў бок вёскi. Яны не аддавалi сабе адчоту, чаго яны ўцякаюць, ад чаго iм так весела. Хутка iшлi яны; мiнулi скора вёску i пайшлi палямi, самi не думаючы, куды - куды прывядзе дарога. Кузьма не думаў ужо нi аб гаспадарцы, нi аб спакойным жыццi дзе-небудзь у вёсцы. I было ў iх у абодвух такое пачуццё, хоць i зiмою цягацца па ўсякiх глухiх кутках, хоць вечна так вандраваць, абы быць далей ад усяго таго, што нават падобна да смерцi. Усё iншае не мае нiякае вартасцi, абы толькi жыць, жыць...

А ў той самы час у карчме было вось што: рыжы ўвайшоў у палавiну, дзе былi начлежнiкi.

- Паўцякалi, - сказаў ён дрыжачым голасам, агледзеўшы вакол хату. Паўцякалi, - яшчэ раз паўтарыў ён i, як бы ад слабасцi, сеў на лаўку каля парога i маўчаў.

- I гэтыя збiраюцца ўцякаць, - яшчэ сказаў ён, бачачы, што павятовыя нешта збiраюцца рабiць - тупаюць каля хворай i на хаду адзяюцца.

- Iдзi, Мiкiтка, запрагай, - сказаў старэйшы.

- Давай ключы, рыжы, - ухмыльнуўся Мiкiтка i пайшоў на двор.

А тыя два сталi гаварыць мiж сабою.

- Дык як жа мы яе паложым?.. - сказаў старэйшы.

- Возьмем у яго больш саломы, - кiўнуў галавою ў бок рыжага малодшы, усцелем воз i так павязём. А самi як-небудзь. Да ранiцы заедзем у горад, а там зразу ў больнiцу паложым.

На тварах iх таксама свяцiўся нi то нейкi страх, нi то нейкая непрыемнасць, але i нешта другое было ў рысах iх твараў.

Можна было, прыгледзеўшыся, угадаць iх настроi.

Чалавек павiнен перамагчы ўсё, што толькi ёсць на свеце; нават i тое, што палажыла свой страшны адбiтак у вочы кабеты.

I яны спакойна збiралiся ў дарогу.

- Браточкi ж мае, - загаварыў раптоўна рыжы, скочыўшы з лаўкi, - гэта ж вы яе з сабою заберацё. Я хоць пабягу вароты вам адчыню, а то адна фортка, лiха ёй, як нi круцi, усё роўна зачыняецца назад, i ў поўначы можна калясом учапiць.

I ён у звярыным захапленнi, без нiякай свядомасцi, забегаў па хаце, блытаючыся ў словах, няведама дзеля чаго расказаў, як у яго летась рабiлi вароты i адну фортку кепска зрабiлi, потым перавярнуў сваю гаворку на тое, што гэтай восенню ў яго падохла многа гусей. Не замячаючы ўсмешак на тварах слухачоў, ён пабег скоранька памагаць Мiкiтку запрагаць конi. Паадчыняў ён усе хлявы, шукаючы Мiкiткавых хамутоў, i нiяк не мог супакоiцца. Як праз туман бачыў ён, як тыя двое вынеслi жанчыну, палажылi на воз i сталi ўкрываць кажухамi. Ён радасна бегаў вакол воза i ўсё стараўся памагаць, але толькi замiнаў усiм...

Мiкiтка порстка ўскочыў у перадок воза, дзе ўжо, цесна прытулiўшыся адзiн к аднаму, сядзелi яго спадарожнiкi, i пагнаў конi. За варотамi ён моцна свiснуў; конi ва ўвесь дух рванулi па сухой дарозе.